dzieje Arabów

ARABOWIE, współcześnie ludność uznająca język arab. za ojczysty, nie stanowiąca jednak jednorodnej grupy etnicznej; historycznie ukształtowana na skutek zmieszania się koczowniczych plemion arab. z Płw. Arabskiego z ludnością podbitych przez nie w VII w. terytoriów i zarabizowaną w wyniku wielowiekowego oddziaływania religii najeźdźców — islamu i ich języka; większość Arabów muzułmanów to sunnici, Arabowie szyici skupiają się w Jemenie, Iraku, Syrii i Libanie; Arabowie chrześcijanie (gł. obrządku wsch.) mieszkają w Libanie, Syrii, Jordanii i Egipcie. Za kraje arab. uznaje się następujące państwa (utworzyły one Ligę Państw Arabskich): leżące na Płw. Arabskim (Arabia Saudyjska, Kuwejt, Bahrajn, Katar, Zjedn. Emiraty Arab., Oman, Jemen), następnie Irak, Syrię, Liban, Jordanię, Egipt i Sudan oraz państwa Maghrebu (Libia, Tunezja, Algieria, Maroko, Mauretania); do Ligi Państw Arab. należą również Somalia i Dżibuti, za kraj arab. jest uważana Sahara Zach.; większe skupiska ludności arab. znajdują się w Izraelu, w wielu krajach Afryki, a w XX w. emigranci arab. osiedlają się w Ameryce Pn. i Pd. oraz krajach Europy Zachodniej. Współcześnie liczbę Arabów na świecie szacuje się na ok. 140–200 mln. Arabowie z pustynnych obszarów Płw. Arabskiego, Bliskiego Wschodu i Afryki Pn. przez setki lat prowadzili gł. tradycyjny (oparty na ustroju plemiennym), koczowniczy lub półkoczowniczy tryb życia (arab. koczownicy są zw. beduinami); w oazach powstawały osiedla, których mieszkańcy zajmowali się rolnictwem, rzemiosłem i handlem; od VII w. rozwijały się miasta o specyficznym, bliskowsch. charakterze. W latach 80. XX w. koczownicy stanowili 1–2% ludności arab. Bliskiego Wschodu oraz Afryki Pn. i liczba ich stale maleje (sprzyja temu rozwój przemysłu naft., który zapewnia pracę, mieszkania i wodę). Gwałtowny wzrost zamożności arab. państw naft. w 2. poł. XX w. przyczynił się do wprowadzenia najnowszych zdobyczy cywilizacji, nowocz. technologii i wpłynął na podniesienie materialnego poziomu życia społeczeństw, które zachowały w znacznym stopniu tradycyjną strukturę i system wartości wyrosły z islamu. Historia. Arabowie, należący do grupy ludów semickich, pierwotnie zamieszkiwali Płw. Arabski; historycznie plemiona arab. przed islamem dzieliły się na pn. i pd. (podział ten jest znany tylko w wersji mitol.), różniące się między sobą językiem i kulturą materialną. Arabowie południowi zamieszkiwali pd.-zach. Arabię (zw. w starożytności Arabią Felix), gdzie stworzyli bogatą cywilizację (znaną tylko z wykopalisk archeol.), opartą na wysoko rozwiniętym rolnictwie (znakomity system nawadniający z tamą w Marib k. Sany); od ok. XV w. p.n.e. powstawały tam państwa (Main, Saba, Kataban, Himjar), które eksportowały nad M. Śródziemne pachnidła, korzenie i złoto oraz kontrolowały szlak handl. z Indii do Mezopotamii i Egiptu; cywilizacja Arabów południowych upadła w VI w. Od IX w. p.n.e. pojawiają się wzmianki asyr. i babil. o kraju Aribi w pn. Arabii; powstały tam państewka: Nabatejczyków (IV w. p.n.e.–II w. n.e., ze stol. Petra) i Palmyra (II w. p.n.e.–III w. n.e.) podbite przez Rzym; Bizancjum i pers. Sasanidzi kontrolowali państewka Lachmidów (III–pocz. VII w.) i Ghassanidów (V–poł. VII w.). W VI w. ważną rolę odgrywało miasto Mekka, leżące na skrzyżowaniu szlaków handl., także jako miejsce ogólnoarab. kultu Czarnego Kamienia; tutaj urodził się Muhammad (ok. 570–632), prorok islamu i twórca państwa muzułm. — kalifatu; nowa religia zjednoczyła Arabów, zastępując więzy krwi więzią religijną. Po umocnieniu się islamu na Płw. Arabskim, za panowania (632–661) tzw. kalifów prawowiernych (Abu Bakr, Umar, Usman, Ali), rozpoczął się okres wielkich podbojów arabskich. Kalifat Alego zakończył się podziałem wyznawców islamu na 2 odłamy: sunnitów i szyitów. Władzę przejęła dyn. Umajjadów (661– 750) ze stol. w Damaszku; rozszerzyła ona posiadłości kalifatu na wsch. do granic Chin, M. Aralskiego i Indii, na zach. podbiła Maghreb i Płw. Iberyjski. Reformy Umajjadów (monetarne, podatkowe, armii, systemu pocztowego oraz ustanowienie języka arab. urzędowym) usprawniły i umocniły imperium, w którym Arabowie odgrywali gł. rolę polit. i rel., i przyczyniły się do rozwoju gosp. i kult. kalifatu. W 750–1258 władzę sprawowała dyn. Abbasydów ze stol. w Bagdadzie; za jej panowania skończyła się polit. dominacja Arabów, ich miejsce zajęli gł. Persowie i Turcy. Abbasydzi nie odnieśli większych sukcesów polit., imperium zaczęło się rozpadać, jednak nastąpił wtedy wspaniały rozwój kultury islamu (rządy Haruna ar-Raszida, Al-Mamuna), która przejęła, zachowała i rozwinęła dziedzictwo cywilizacji podbitych narodów. Arabowie wnieśli swój oryginalny wkład w rozwój wszystkich nauk, a język arab. stał się elementem integrującym. Zarazem od X w. władza kalifów była tylko formalna. W poł. X w. faktycznie rządzili wezyrowie z pers. dyn. Bujjidów, a od poł. XI w. tur. rodu Seldżuków. Abbasydzi od IX w. tracili kontrolę nad całością państwa, którego kolejne prowincje usamodzielniały się pod rządami lokalnych dynastii; 1258 najazd mong. wojsk Hulagu położył kres państwu Abbasydów. Arabowie panowali jeszcze na Płw. Iberyjskim (do końca XV w.), gdzie kalifat Umajjadów rozpadł się na wiele skłóconych państewek, kolejno zdobywanych przez chrześc. rekonkwistę. W XVI w. tur. dyn. Osmanów opanowała ziemie dawnego imperium Arabów (z wyjątkiem Maroka). W XIX i XX w. ziemie zamieszkane przez Arabów, którzy w imperium osmańskim nie odgrywali żadnej roli polit., stopniowo opanowywały państwa eur. (gł. W. Brytania i Francja). Po rozpadzie imperium osmańskiego Rada Najwyższa Ligi Narodów przyznała (1920) Francji mandat nad Syrią i Libanem, W. Brytanii nad Irakiem i Palestyną. Na Płw. Arabskim powstało nowe arab. państwo, stworzone przez Ibn Sauda — Arabia Saudyjska. W 2. poł. XIX w. w Syrii i Libanie wśród Arabów chrześcijan zrodził się ruch arab. odrodzenia kult. (an-nahda); wpłynął na zrodzenie się arab. myśli polit. (powstała wtedy idea panarabizmu) i dążenia Arabów do usamodzielnienia się i odzyskania niepodległości; nie ustały one po I wojnie świat., gdy tereny zamieszkane przez Arabów zostały podzielone między mocarstwa eur.; wskutek stałej polit., a nawet zbrojnej walki państwa arab. stopniowo uzyskiwały niepodległość. Ucieleśnieniem idei panarabizmu stała się utworzona 1945 Liga Państw Arabskich. Kraje arab. podejmowały próby zjednoczenia się (1958–61 — Zjednoczona Rep. Arab., 1971 deklaracja o Federacji Republik Arab. tworzonych przez Egipt, Syrię i Libię; 1972 unia Egiptu i Libii, 1974 Arab. Rep. Muzułmańska Libii i Tunezji), jednak żadna z nich nie powiodła się, przetrwały jedynie Zjedn. Emiraty Arab.; proces podziału Arabów wg przynależności państw. utrwala się. Powstanie państwa Izrael (1948), a wraz z nim długotrwałego izrael.-arab. konfliktu oraz problemu Palestyńczyków (Arabów palestyńskich) podtrzymywały ideę jedności interesów świata arab., pomimo coraz większych rozbieżności i napięć między poszczególnymi krajami. Zagarnięcie Kuwejtu przez Irak (1990) tę jedność zerwało (większość krajów arab. wystąpiła przeciwko Irakowi i poparła wojsk. interwencję aliantów, która zmusiła Irak do wycofania się z Kuwejtu 1991). W latach 90. w świecie arab. rozwój fundamentalizmu muzułm. jako reakcji na zwiększające się wpływy Zachodu oraz klęskę dotychczas panujących w tym regionie ideologii nacjonalizmu i socjalizmu arabskiego. W Algierii konflikt pomiędzy sekularystami a fundamentalistami przybrał charakter krwawej wojny domowej, w Egipcie, Maroku i Jordanii fundamentaliści są dopuszczani do wyborów parlamentarnych; punktem zapalnym jest Irak objęty po wojnie nad Zatoką Perską embargiem prowadzącym do gosp., polit. i społ. upadku kraju; amer.-ang. agresja na Irak XII 1998 wywołała niezadowolenie w całym świecie arab. i muzułm. a także w innych częściach świata; trwają próby rozwiązywania konfliktu palest. — od 1993 tworzy się Autonomia Palestyńska, są podpisywane kolejne palest.-izrael. porozumienia pokojowe (Oslo 1993, Kair 1994, Wye Plantation 1998), ale proces pokojowy na Bliskim Wschodzie stale jest przerywany m.in. z powodu budowania nowych osiedli żyd. na ziemiach okupowanych przez Izrael.

Ph.K. HITTI Dzieje Arabów, Warszawa 1969. Encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA; zdjęcie: źródło